6. Risikovurdering og risikohandtering

Det er ingen matprodusentar som i lengda tener på å selje dårleg mat og ingen oppdrettar som ønskjer dårleg fiskevelferd, sjukdom eller rømming av fisk frå anlegga sine.

"Pinnar" ved merdkanten. Har smoltutsettet vore forsvarleg? Foto: Christine Børnes, Mattilsynet

Eit velfungerande internkontrollsystem førebygger at risiko slår ut og negative hendingar skjer. Seriøse verksemder følgjer regelverket og analyserer si eiga oppdrettsdrift for å sjå etter problem og utfordringar som dei må løyse og handtere. Om ei negativ hending likevel skulle skje, og det skjer jo av og til, bør de ha passande tiltak som kan avbøte konsekvensane av at hendinga skjedde. Dei prosessane de har for å førebygge og handtere problema, kallar vi risikovurdering og risikohandtering

6.1 6.1 Risikovurderinga

Risikovurderinga er sett saman av fire prosessar.

Desse prosessane er å

identifisere risiko (blir også kalla farekartlegging)
kartlegge årsak(er) og kor sannsynlege dei er
identifisere konsekvensar
vurdere kor alvorleg konsekvensane er

Basert på dette grunnlaget har de identifisert og vurdert kor stor og alvorleg risikoane er.

6.2 6.2 De må identifisere relevant risiko

Verksemder som driv med matproduksjon, vil stort sett alltid ha ein viss risiko for negative hendingar ulike stader i produksjonskjeda.

Det gjeld derfor å identifisere dei riskoane som er relevante for verksemda dykkar.

Svært ofte er det kjende risikoar ved ein type produksjon som de må ta omsyn til sjølv om de ikkje har opplevd noka hending rundt dette enno. Det kan til dømes vere å førebygge ein sjukdom på fisk i oppdrettsanlegget, lusepåslag eller ulike velferdspåkjenningar for fisken.

Det er ikkje god praksis å vente med å vurdere risiko og handtere slike situasjonar til etter at ein har hatt uhell og fått negative erfaringar. Oppdrettsverksemder skal identifisere dei relevante og reelle risikoane for det geografiske området (tal på anlegg omkring, avstandsforhold, vêr, vind og miljøforholda elles), type anlegg (stamfisk, settefisk, matfisk) osv. Risikovurderinga må vere gjeldande og praktisk for anlegget, slik at det ikkje blir ei heilt teoretisk tilnærming.

6.3 6.3 De må kartlegge årsaker til risiko

Viss de som er ansvarlege skal kunne førebygge at den identifiserte risikoen blir utløyst, må de setje dykk inn i årsakssamanhengane. De må altså vite kvifor ein risiko slår ut. Svært ofte er det ikkje berre éin enkelt grunn til ei negativ hending, men fleire. Nokre gonger vil dei også kunne verke saman og forsterke kvarandre.

Eit døme kan vere dårleg fiskevelferd ved avlusing. Årsakene kan vere at helsetilstanden ikkje var god nok i utgangspunktet, at utstyr blir brukt feil, eller at miljøforholda på anlegget ikkje er gode nok. Til saman kan desse årsakene slå ut katastrofalt for fisken med stor påkjenning og høg dødelegheit som resultat.

Ein del av dette arbeidet er også å vurdere kor sannsynleg det er at ei eller fleire årsaker kan inntreffe. Det er sjeldan aktuelt å måle dette veldig spesifikt, det er meir å ta stilling til kor ofte ein kan rekne med at det kan skje. Er det sannsynleg at det kan skje månadleg, årleg, kvart tredje år, kvart tiande eller sjeldnare?

6.4 6.4 De må identifisere konsekvensanse

Det er vanskeleg å seie noko om risiko viss ein ikkje kjenner konsekvensane av ein aktuell fare. Viss eit virus ikkje gir noko problem verken for mattryggheit, fisken sjølv eller omgivnadane, er det ikkje nødvendigvis ein stor risiko som må handterast med ressurskrevjande tiltak.

Ein del av risikovurderinga blir derfor å kartlegge kva konsekvensar det kan få om ein type risiko blir utløyst. Ofte er det ikkje snakk om éin, men fleire aktuelle konsekvensar. Viss til dømes fiskesjukdomen infeksiøs lakseanemi bryt ut i eit oppdrettsanlegg, vil dette kunne få ei rekkje svært alvorlege konsekvensar, for fisken, for det ansvarlege selskapet og for omgivnadane. Alle desse konsekvensane må de ha oversikt over.

6.5 6.5 De må vurdere kor alvorleg risikoen er

Risikovurdering er altså å vurdere om ei hending kan skje, kva konsekvensen vil bli, og kva usikkerheit som er knytt til dette. Poenget er å finne ut kor utsett produksjonen av oppdrettsfisk er for svikt.

Skjematisk framstilling av risiko:

Figur med rød ring i midten, med teksten "Risiko". Fra venstre side peker tre piler inn mot midten. Disse har tekst Årsak 1, Årsak 2, Årsak 3. På høyre side av midten peker to piler ut mot tekstene Konsekvens 1 og Konsekvens 1.

Som ledd i risikovurderinga ser de på kor sannsynleg det er at bestemte årsaker utløyser ein risiko for oppdrettsdrifta, samtidig som de vurderer mogelege konsekvensar av dette. Det er vanleg å gjere ei slik vurdering skjematisk med følgjande matrise:

Tabell med 5 ganger 5 ruter som viser sammenheng mellom sannsynlighet (fra ubetydelig til svært alvorlig) og konsekvens (fra meget liten til svært stor). Rutene er farget grønn, gul eller rød for å markere hvor stor risikoen er.

Raud indikerer at risikoen vert vurdert å vere stor. Her må det settast inn tiltak. Òg på gult område bør tiltak vurderast. Ved grøn vert det vurdert om risikoen er til å leve med.

6.6 6.6 Risikohandteringa

Risikohandteringa er sett saman av tre prosessar.

Desse er:

førebygge årsakene
gjennomføre kontrolltiltak for å sjekke om risikoen likevel slår ut
førebygge konsekvensane av risikoen

Barrierar kan byggjast både for å førebygge årsakene til risiko og for å redusere konsekvensane dersom risikoen likevel slår ut. De må systematisk gjere vurderingar slik figuren illustrerer:

Figur som viser at risikohandteringa handlar om å førebygge årsakene, gjennomføre kontrolltiltak for å sjekke om risikoen likevel slår ut, og førebygge konsekvensane av risikoen

Nokre gonger vil de på bakgrunn av årsaksanalysen setje inn eitt eller fleire førebyggande tiltak mot enkelte årsaker. Det kan vere tilfelle der de konkluderer med at det er lite sannsynleg at til dømes årsak 3 gjer seg gjeldande, og at det derfor ikkje er rimeleg å sette inn tiltak mot dette. Vi har altså akseptert at dette er ein risiko, men at risikoen er liten. Dette blir ei konkret vurdering de må gjere i det enkelte tilfellet.

Eit døme på risiko kan vere dårleg fiskevelferd ved avlusing. Årsak 1 kan vere oksygensvikt under avlusing, og konsekvens 1 kan vere høg dødelegheit. Då er det viktig å stille desse spørsmåla:

Korleis vi kan unngå oksygensvikt ved hjelp av førebyggande tiltak?
Kan vi kontrollere oksygensvikten om han oppstår? Korleis?
Korleis kan vi unngå dødelegheit som konsekvens dersom oksygensvikten oppstår?

Dei førebyggande og konsekvenshindrande tiltaka som vi kjem fram til, må implementerast i drifta, i form av anten rutinar eller prosedyrar som skal følgjast ved bestemte arbeidsoperasjonar. Så lenge tiltaka blir følgde opp, reduserer de risikoen for dårleg velferd ved oksygensvikt.

6.7 6.7 De må forebygge årsakene

Når de først har identifisert årsaker til risiko, er det mykje lettare å handtere situasjonen. Då må de ta stilling til om årsaka er relevant, om ho er mogeleg å handtere, og korleis ho skal handterest.

Ei slik vurdering kan utløyse litt ulike former for tiltak. For det første er det nærliggande å sjå på eigne rutinar og prosedyrar. Ofte vil de kunne førebygge årsaker ved å betre eigne driftsrutinar. Til dømes vil betre hygienerutinar førebygge sjukdom og luseførebyggande tiltak vil kunne redusere lusepåslag. Eller det kan vere aktuelt å ha kontrollrutinar som sikrar rette føresetnader før avlusing for å hindre dårleg velferd.

De kan med fordel også ha eigne planar som verkar på lengre sikt enn dei meir kortsiktige tiltaka i rutinar og prosedyrar. Til dømes fiskehelseplan og fiskevelferdsplan som mellom anna har fokus på systematiske og målretta tiltak for å få ned dødelegheit i anlegga. Det er naturleg å sjå handlingsplanar i samanheng med andre driftsrutinar som har førebyggande karakter. Ei anna form for tiltak er å utforme handlingsplanar i samarbeid med andre verksemder. Det er eit krav i luseforskrifta at oppdrettarar koordinerer innsatsen sin mot lakselus.

6.8 6.8 De må gjennomføre kontrolltiltak for å sjekke om risiko slår ut

Dei mest alvorlege risikoane må de som oppdrettarar ha ekstra god kontroll på. Næringsmiddelverksemdene kan sikre dette ved å innføre såkalla «kritiske kontrollpunkt» i eit HACCP-system, som er ein del av eit internkontrollsystem.

HACCP står for Hazard Analysis Critical Control Point (risikoanalyse og kritiske kontrollpunkt). Ved hjelp av HACCP blir risiko identifisert, handtert og eliminert i produksjonsprosessen på ein eigna måte.

Sjølv om det ikkje er noko krav om HACCP-system i primærproduksjonen, til dømes hos oppdrettaren, kan det vere fornuftig å innføre liknande system for å avdekke svikt i produksjonen. Om de brukar ei tidslinje eller eit flytskjema, som viser ulike faser i produksjonen, kan det vere ein eigna måte for å finne ut kor det er behov for kontrollpunkt. Eit døme kan vere risiko for at fisk inneheld legemiddelrestar. Eit oppdrettsanlegg skal ha kontroll på tilbakehaldstider etter medisinering av oppdrettsfisk for å sikre at fisken ikkje inneheld ulovlege restverdiar av legemiddel. Her kan de med fordel etablere kontrollrutinar som sikrar mot svikt, sjølv om de har etablert gode rutinar å unngå slaktefisk med legemiddelrestar. Eit siste kontrollpunkt kan de ha rett før fisk blir sendt til slakteriet.

Den blå ringen for kontroll, i figuren i 5.6, viser at de vil følgje aktivt med på risiko undervegs i produksjonen. Dersom kontrolltiltaka avdekker dårleg velferd med fare for alvorlege konsekvensar, vil dei barrierane som er etablerte for å hindre eller redusere konsekvensane, kunne bli utløyste. Til dømes kan det vere at lusebehandlinga må avsluttast og at andre tiltak blir sette i verk for å førebygge dødelegheit

6.9 6.9 De må førebygge konsekvensane av kjende risikoar

Når de er kjende med og følgjer med på ein risiko, vil det ofte vere mogeleg å førebygge at risikoen får alvorlege konsekvensar.

Vi kan bruke dømet med oksygensvikt og dårleg velferd under avlusing der ein av konsekvensane kan vere auka dødelegheit. Kontrollerer vi denne risikoen ved å følgje med på oksygennivåa, vil det vere aktuelt å setje i verk planlagde førebyggande tiltak om risikoen slår ut. Det kan vere at behandlinga skal avsluttast, eller det kan vere mogeleg med auka oksygenering. Når vi har gjort denne risikovurderinga og funne eigna tiltak, kan dette styrke beredskapsarbeidet med nye rutinar og prosedyrar.